Joost Zwagerman – Americana

Joost Zwagerman maakt in september 2015 zijn laatste reis. In die periode liet hij heel Nederland schrikken door onverwachts uit het leven te stappen – hij is maar 51 jaar geworden. Zwagerman was een veelschrijver en veel van zijn werken zijn de afgelopen week geprezen in de media. Het tweeluik Americana is een van zijn meest indrukwekkende werken. Gek genoeg is er in de necrologieën weinig geschreven over dit meesterwerk van Zwagerman, dat door zijn uitgeverij De Arbeiders in 2013 zelfs als zijn magnus opus kon worden beschouwd. Een lofzang op de Amerikaanse cultuur, verdeeld over twee dikke volumes, samen goed voor meer dan duizend pagina’s en netjes samengepakt in een cassette.

Joost Zwagerman – Americana

De Arbeiderspers:

Americana is het magnum opus van Joost Zwagerman, voor zover het om zijn non-fictie gaat. In het boek worden alle stukken verzameld die hij in de loop der jaren heeft geschreven over de Amerikaanse cultuur: film, popmuziek, fotografie, literatuur, architectuur etc. Daarmee is Americana niet alleen een totaaloverzicht van het schrijverschap van Zwagerman, een soort autobiografie in essayvorm, maar ook van de Amerikaanse samenleving in de afgelopen decennia.

Deel 1 Suburbia

Joost Zwagerman begint met enkele essays over suburbia, de buitenwijken die hem zo biologeren. Vanuit zijn slaapkamer in Alkmaar droomde de schrijver als tiener van het spannende leven aan de andere kant van de Atlantische Oceaan, met zijn opwindende boeken, speelfilms en kunstwerken. Amerika als ankerplaats voor de ziel, schrijft hij. David Bowie werd een held, maar ook rebellen en outlaws fascineerden hem enorm. Zwagerman schrijft onder meer prachtig over American Vertigo van filosoof Bernard-Henri Lévy en over de film American Beauty – nooit werd een Amerikaanse buitenwijk mooier in beeld gebracht.

Schrijvers

Er volgen mooie verhandelingen over de grootste schrijvers van de laatste decennia – schrijvers vormen tezamen het grootste deel van Americana.  De levens van Jack Kerouac, Allen Ginsberg en William Burroughs worden uitgebreid beschreven, met natuurlijk veel aandacht voor het meesterwerk On The Road.  De schrijver Kerouac hoort volgens Zwagerman thuis in een rijtje met culturele helden als Scott Fitzgerald, Pollock, Monroe, Presley en Jackson.

De trein dendert voort en je leert via Zwagerman alles over Walt Whitman, Herman Melville, Henry Miller, Truman Capote, Norman Mailer, J.D. Salinger, Charles Bukowski, Saul Bellow, John Updike, Philip Roth en Don Delillo.  Na Americana ben kun je enkele boeken van deze mannen gaan lezen die allemaal even indrukwekkend zijn. De boeken die je het meest bijbleven? In Cold Blood (Capote) en The Plot Against America (Roth). The Catcher In The Rye (Salinger).

Na de romans beschrijft Zwagerman de beste werken in de categorie non-fictie. Boeken over seks binnen de Amerikaanse kunst en cultuur, over rouw en verdriet, over ooit controversiële onderwerpen als travestie, over zelfmoordenaars, over de menselijke psyche en over periodes in de wereldgeschiedenis.

Zelfmoord

De meeste van de zelfmoordenaars zijn al dood voordat ze de trekker overhalen.

Interessant, in het licht van hoe Zwagerman aan zijn einde kwam, zijn de essays die dan volgen: een inleiding en negen hoofdstukken over Amerikaanse kunstenaars die zelf een einde maakten aan hun leven. Mooie odes aan mannen als Kurt Cobain, Sylvia Plath, David Foster Wallace en Ernest Hemingway. Zwagerman: “Nadat de diagnose (depressie, PV) ook bij mij was gesteld, heb ik een aantal van deze stukken op onderdelen herzien en herschreven. Het genre van het essay verkent, tast en overreikt. De teksten zijn verkenning en bezwering ineen.”

Het deel met schrijvers eindigt met een serie essays over de ‘nationale kunstvorm’, de poëzie, en over buitenlanders die in Amerika naam maakten in de cultuur, waaronder onze eigen Jan Cremer. Met een mooi verhaal over laatstgenoemde, eindigt deel 1. Zwagerman noemt nog even de volgens hem grootste drie van de schrijvende kunstenaars: Saul Bellow, John Updike en Philip Roth.

Deel 2 – Muziek

Deel 2 begint met populaire cultuur: muzikale grootheden. Zwagerman vertelt over zijn grote helden. Hij start met onder meer een biografie over David Crosby van The Byrds, een ode aan het prachtige nummer Perfect Day van Lou Reed en een essay over de geheime geschiedenis van disco. Daarna volgen de popfenomenen Michael Jackson, Prince en Madonna – met name over die laatste raakt Zwagerman vier essays niet uitgepraat.  Het deel Muziek sluit af met een verhaal over de muziek van de Talking Heads; de kunst van David Byrne.

Film

Dankzij Americana komen we erachter dat er nog meer mooie films zijn over Amerika. Onder meer de biopic Truman Capote (met Philip Seymour Hoffman) en Blue Velvet (met Dennis Hopper, die eerder ook al schitterde in de cultfilm Easy Rider). Zwagerman schrijft ook mooi over filmregisseur Woody Allen, de legendarische pornofilm Deep Throat, The Great Gatsby en de postmoderne misdaadkomedies van de Coen Brothers.

Schilderkunst

Dan volgt een lofzang op Amerikaanse schilders en hun grootste werken. De bevriezing van het lege moment, zo schetst hij het steeds terugkerende thema van de kunstenaar. Het leven is elders. “Edward Hopper wist als geen ander de ziel van het twintigste-eeuwse Amerika te vatten. We zien het interieur van een luxetrein, een hotelkamer of een bar – en of zich daar nu één, twee of meer mensen bevinden, altijd ademen die figuren én het decor waarin zij zich bevinden een sfeer van verdooldheid, melancholie, eenzaamheid, stille dreiging, vergeefsheid ook. Hopper bracht het onbehagen van het Amerikaanse suburbia al in beeld nog voordat dit suburbia bestond, en alleen al door die prestatie ontstijgt zijn werk plaats en tijd. ‘Alsof het gisteren geschilderd is,’ hoor je dan te zeggen.”

Minder bekend waren zijn schilders als George Bellows, Mark Rothko, John Sloan, Brice Marden en Robert Ryman die Joost behandelt in het boek. Ook zijn er essays over beroemde Amerikaanse schilders als Jackson Pollock, Ray Lichtenstein en Keith Haring, en over de uit ons land geïmporteerde Amerikaan Willem de Kooning.

Warhol

Geen kunstenaar krijgt in Americana zo de ruimte, als ‘de meesterfreak met perfect zakeninstinct’, Andy Warhol. Een compleet deel met twaalf essays is aan the silver prince of the pop gewijd. Een mysterie was hij, schrijft Zwagerman, net als tot de verbeelding sprekende volkshelden als Monroe, JFK, James Dean, Billy the Kid en Jesse James. Alles komt voorbij: zijn jeugd in Pittsburgh, zijn leven als openbaar kunstbezit, de extreme jaren 60, de aanslag van Valerie Solanas, zijn vele talenten en uiteindelijk zijn dood. Zwagerman sprak met velen over het fenomeen en de gesprekken komen allemaal voorbij: wie Warhol wil leren kennen, neemt er deze honderd pagina’s van Joost Zwagerman bij.

Fotografie

En dan de laatste essays, over fotografie als kunstvorm. Met name die van Gregory Crewdson maken indruk; Zwagerman heeft het over bijna-doodervaringen in suburbia. De schrijver is erg te spreken over fotografen als Man Ray, Arnold Newman, Eve Arnold, Diane Arbus, Annie Leibovitz en Cindy Sherman. “Amerikaanse grotestadsdecors, de highways, middelgrote steden én imposante desolate landschappen – al die typische Amerikaanse artefacten keren terug in het werk van velen.”

Leerzaam en een genot om te lezen

Zwagerman schrijft met afstand het lenigste proza van Nederland én hij weet waarover hij schrijft, schreef Trouw. En volgens HUMO was hij één van de waardevolste essayisten van de Lage Landen – dat hij aldoor beter werd, was een zegen.